په افغانستان کې د جګړې د پای ته رسولو په موخه د سرطان میاشتې پر ۱۶مه او ۱۷ مه د طالبانو، افغان حکومتي چارواکو، سیاستوالو او مدني فعالانو ترمنځ دوې ورځنۍ بین الافغاني غونډه تر سره شوه.
له کابله دوحې ته په ورغلي پلاوي کې د ښځو په ګډون ۵۳ کسان شامل وو، د طالبانو له اړخه په دغو خبرو کې ۱۷ کسیزې ډلې ګډون درلود. دغه غونډه چې د جرمني او قطر هېوادونو په کوربتوب جوړه شوې وه، د دواړو لوریو د هوکړې له مخې ګډونوالو پکې په انفرادي توګه برخه واخیستله.
افغان حکومت، طالبانو، امریکا، قطر، جرمني، نړیوالې ټولنې، د ناستې ګډونوالو او ډېری بهرینو هېوادونو له دې بین الافغاني ناستې څخه تود هرکلی وکړ.
په دغه تحلیل کې موږ هڅه کړې چې د سولې په تړاو د بین الافغاني خبرو مخینه بیان کړو، د دوحې کنفرانس پایلې، غبرګونونه او آیا دا غونډه به د افغان حکومت او طالبانو تر منځ د مخامخ خبرو اترو لپاره لاره پرانیزي یا نه؟
د سولې بینالافغاني خبرې
د بینالافغاني خبرو له لارې په افغانستان کې د روانې جګړې د پای ته رسېدو په موخه له نږدې یوې لسیزې راهیسې هڅې کېږي چې په نړیوالو کنفرانسونو کې چې په جرمني، ترکیه، ناروې کې تر سره شوي او د پګواش په غونډو کې افغان سیاسیونو له طالبانو سره کتلي چې دا هڅې د ملي یووالي حکومت په راتګ سره لا ګړندۍ شوې.
څو مياشتې وړاندې (د ۱۳۹۷هـ ش کال د سلواغې په ۱۶مه او ۱۷ مه) د روسیې په پلازمېنه مسکو کې په لومړي ځل د طالب استازو او افغان سیاستوالو، جهادي رهبرانو او د پخواني ولسمشر حامد کرزي په ګډون پخوانیو لوړپوړو حکومتي چارواکو ترمنځ د افغان سولې په تړاو يوه بېسارې دوه ورځنۍ ناسته وشوه، چې په پای کې يې د ګډونوالو له خوا ګډه اعلاميه هم خپره شوه.
د مسکو ناسته که څه هم د ملي يووالي حکومت رد کړه او نه يوازې دا چې کوم حکومتي چارواکي رسماً د حکومت په استازيتوب ګډون پکې ونه کړ؛ بلکې د حکومت له توند غبرګون او نيوکو سره هم مخ وه؛ خو بيا هم دغې غونډې په پراخه کچه بينالافغاني خبرو اترو ته د زمينې برابرېدلو لپاره هيلې راوټوکولې.
د مسکو بينالافغاني غونډې د پرېکړې له مخې، د دغې لړۍ دويمه ناسته د قطر په پلازمېنه دوحه کې پلان شوې وه او له همدې کبله بېلابېلو لورو په ځانګړې توګه د افغان سولې لپاره د امريکا ځانګړي استازي زلمي خليلزاد هڅې پيل کړې، څو په دې غونډه کې د افغان حکومت استازي هم ګډون وکړي.
دا چې افغان حکومت په دې غونډه کې د خپلو استازو د ګډون پرېکړه وکړه، د دغې لړۍ د برياليتوب لپاره يو ارزښتناک فرصت برابر شو؛ خو له بده مرغه په دې تړاو بېلابېل خنډونه د دې لامل شول چې دا غونډه ونه شي.
همدارنګه د افغانستان او روسیې د سیاسي اړیکو د سلیزي د نمانځنې په پار د روان لمریز کال د غبرګولي په ۷ مه او ۸ مه د مسکو په کوربه توب غونډه جوړه شوې وه چې پکې د ملا برادر اخوند په مشرۍ طالب چارواکو، جهادي رهبرانو او د پخواني ولسمشر حامد کرزي په ګډون پخوانیو لوړپوړو حکومتي چارواکو برخه درلوده، د افغان- مسکو د اړیکو د نمانځنې تر څنګ افغان سیاسیون او طالب چارواکي د افغان کشالې په تړاو د دویم ځل لپاره سره جرګه شول.
د سولې په اړه یې په مهمو موضوعاتو لکه، د دواړو لورو پر اوربند، د ملکي خلکو د ژوندانه په حفاظت، د بندیانو اړوند مسایلو، له افغانستان څخه د بهرنیو ځواکونو پر وتلو، د بهرنیو لاسوهنو پر بندولو، د راتلونکي نظام پر څرنګوالي، ملي حاکمیت، ځمکنۍ بشپړتیا، د ملي وحدت پر تحکیم، د ښځو پر حقوقو او نورو مسايلو ګټور او ژغورونکي بحثونه وکړل.
په دوحه کې بین الافغاني ناسته
ټاکل شوې وه د وري په ۳۱ مه او د ثور په اوله د قطر په پلازمېنه دوحه کې د بينالافغاني تفاهم يوه مهمه غونډه جوړه شي؛ خو د دغې غونډې د ګډونوالو په تړاو شته اختلافات د دې سبب شول چې دا غونډه وځنډیږي.
له اوږده ځنډ وروسته د سرطان په ۱۶ مه او ۱۷ مه د قطر او جرمني په کوربه توب د قطر په پلازمېنه دوحه کې د بین الافغاني تفاهم مهمه غونډه جوړه شوه. په دې غونډه کې طالبانو، افغان حکومتي چارواکو، سیاستوالو او مدني فعالانو برخه درلوده. د دې غونډې نه مخکې د طالبانو او امریکا د اووم پړاو خبرې جریان درلود چې د دې غونډې په پار امریکا او طالبانو خبرې د دوو ورځو لپاره وځنډولې او له دوه ورځني ځنډ وروسته د امریکا او طالبانو تر منځ خبرې بېرته پیل شوې.
د قطر چارواکو د بین الافغاني ناستې ګډونوالو ته د ښه راغلاست ترڅنګ وویل چې دا ناسته په نړیواله کچه څارل کېږي او ډېره تمه ترې کېږي، خو په وینا یې دا ناسته به د دوی له تمې سره سم پایله ولري. دغه راز د افغانستان او پاکستان لپاره د جرمني استازي مارکس پوټزیل هم د بین الافغاني غونډې ګډنوالو ته وویل چې دا یو ښه فرصت دی چې تاسو د افغانستان د راتلونکې په هکله خبرې وکړی.
همدا راز د غونډې ګډونوالو د غونډې د پای ته رسېدو سره سم هیله وښوده او زیاته یې کړه چې دا غونډه د تېرو بین الافغاني غونډو چې په مسکو کې جوړې شوې وې، ډېره رغوونکې او په ښه فضا کې تر سره شوه، د افغان کشالې د حل په پار د دواړو لوریو تر منځ رغنده بحثونه وشول چې په ډېری ټکو د نظر نږدوالی موجود و.
په دې ناسته کې متین بېګ، نادر نادري او شهرزاد اکبر هغه درې کسان وو، چې دا مهال په افغان حکومت کې دندې لري، خو په دې غونډه کې یې د افغان حکومت استازولي نه کوله.
همدا راز د سولې عالي شورا معاون حاجي دین محمد او د دارالانشا معاون او سرپرست انجنیر فرهاد الله فرهاد هم په انفرادي بڼه برخه درلوده.
غونډه له دوو ورځو بحثونو وروسته د سرطان په ۱۷ مه ماسخوتن ناوخته د یوې ګډې اعلامیې په خپرولو سره پای ته ورسېده.
د دوحې د بین الافغاني غونډې په اړه غبرګونونه
د افغان سولې لپاره د امریکا ځانګړي استازي زلمي خلیلزاد ویلي، په قطر کې د افغانانو خپلمنځي خبرې د څلوېښت کلنې جګړې او کړاوونو پای ته رسولو لپاره د لا پرمختګ هیلې بښي.
نوموړي دا څرګندونې په دوحه کې له طالبانو سره د دوه ورځنیو خپلمنځي خبرو تر پای رسېدو او د یوه پرېکړه لیک تر خپرولو وروسته کړې دي. زلمي خلیلزاد په یوه ټوېټ کې ویلي: «اوس نیمه شپه ده او د سولې بین الافغاني کنفرانس په مثبته فضأ کې پای ته ورسېد. زه ټولو ګډونوالو، د افغاني ټولنې د ټولو نسلونو استازو، لوړ پوړو حکومتي چارواکو او طالبانو ته د ګډ تفاهم موندلو مبارکي وایم. زه د قطر او آلمان څخه د دې کنفرانس د تنظیمولو مننه کوم».
افغان حکومت هم په دوحه کې بین الافغاني ناستې د ګډې اعلامیې هر کلی وکړ. ولسمشرۍ ماڼۍ وويل، د دې غونډې پایله مثبته وه او تمه ده چې تر سپټمبر میاشتې د حکومت او طالبانو تر منځ هم رسمي خبرې پیل شي.
د قطر بین الافغاني غونډې پایلو ته په کتو، افغان چارواکي تمه لري چې تر یوې نیمې میاشتې د دواړو لورو تر منځ هم رسمي خبرې پیل شي.
د ولسمشر محمد اشرف غني ویاند صدیق صدیقي په یوه خبرې کنفرانس کې وویل چې افغان حکومت د سولې د خبرو په اړه په بشپړ ډول په جریان کې دی. د ده په وینا د سولې روانې خبرې او هڅې له بل هر وخته رغوونکې دي.
د طالبانو د سیاسي دفتر ویاند سهیل شاهین له بي بي سي سره په خبرو کې وویل چې دا غیر رسمي غونډه وه، ټولو ګډونوالو په انفرادي توګه په غونډه کې ګډون کړی و. هر یوه په شخصي ډول باندې په افغانستان کې د شته ناورین د ختم او سولې ته د رسېدو په پار خپل نظرونه څرګند کړل او زموږ رسمي موقف په افغانستان کې د جګړې ختم او دایمي سولې ته رسېدل دي.
پرېکړهلیک ته لنډه کتنه
د دوحې د دوه ورځنۍ ناستې پرېکړه لیک ۹ مادې درلودې چې په دغه پرېکړه لیک کې د خبرو د تداوم پر ضرورت په داسې حال کې ټينګار شوی چې د امریکا او طالبانو ترمنځ مخامخ خبرې دوام لري. دغه راز په دغه پرېکړه لیک کې پر دې هم ټینګار شوی چې په افغانستان کې تلپاتې سراسري او باعزته سولې ته د رسېدو لاره «ټولشموله بین الافغاني مذاکرات» دي.
د دې ترڅنګ په دغه پرېکړه لیک کې یو شمېر مهم ټکي چې په تېرو بین الافغاني مذاکراتو کې ورته کمه توجه شوې وه، هغه په لاندې ډول دي:
۱- د نرمې ژبې کارول
که څه هم د دوحې د بین الافغاني خبرو اترو له ناستې وړاندې، د بېلابېلو لوریو او د سولې فعالینو له خوا له افغان طالبانو او افغان حکومت غوښتنه شوې وه چې د یو بل پرضد جنګي پروپاګند بند او پرځای یې د یو بل پر وړاندې نرمه ژبه وکاروي، څو مخامخ خبرو اترو ته زمینه مساعده شي، خو دغه غوښتنې تر ډېره ونه منل شوې.
خو اوسمهال دا لومړی ځل دی، چې افغان طالبانو او افغان سیاستوالو په یوه پرېکړه لیک کې د بین الافغاني خبرو اترو ته د لارې هوارولو په موخه په رسمي بیانونو کې د یو بل پرضد د نرمې ژبې پر استعمالولو ټینګار کړی دی.
۲- د تاوتریخوالي پر کمولو ټینګار
په تېرو اتلسو کلونو کې ډېر زیان عام المنفعه بنسټونو او عامو وګړو ته رسېدلی دی. د ملګرو ملتونو د 2017 ز کال راپور له مخې، له ۲۰۰۹ ز کال څخه تر اوسه ۷۰۱۸۸ ملکیانو ته مرګ ژوبله اوښتې او دا په دې وروستیو کلونو کې د نورو کلونو په پرتله تر ټولو زیات ارقام دي.
له دې ناستې څخه وړاندې بېلابېلو لوریو لکه، یوناما له دواړو لوریو ځو ځله غوښتنه کړې وه چې د جګړې پر مهال د عامو وګړو د سر او مال خوندیتوب ته پاملرنه وکړي، همدارنګه د عامن المنفعه بنسټونو او بندیانو وضعیت ته هم توجه وکړي.
اوسمهال دا لومړی ځل دی چې د افغان سیاسیونو او افغان طالبانو په یوه پرېکړه لیک کې د سپین ږیرو، معیوبینو او ناروغو بندیانو بې قید او شرطه خوشي کول، د عام المنفعه بنسټونو لکه، د دیني او مذهبي مرکزونو، روغتونونو، بازارونو، د اوبو بندونو او کارځایونو د امنیت تضمین، د ملکي خلکو د عزت، ژوند، مال او کورونو ساتنې ته ژمنتیا او ملکي تلفات د صفر کچې ته راښکته کولو باندې توافق او ټینګار شوی دی.
۳- د دیني او مذهبي اقلیتونو د حقوقو تامین
په افغانستان کې ځینې اقلیتونه اوسیږي. که څه هم په تېرو حکومتونو کې د دوی حقوقو ته خاصه توجه شوې ده او د ملي یووالي حکومت هم د اقلیتونو حقوقو ته ځانګړې توجه کړې او سېک او هندو اقلیتونو ته یې په پارلمان کې یوه څوکۍ هم ځانګړې کړه؛ خو بیا هم د یادولو وړ ده چې دیني او مذهبي اقلیتونه د روان امنیتي وضعیت څخه اغېزمن شوي دي. د دې ترڅنګ د افغان طالبانو د امارت پر مهال له ځینو دیني اقلیتونو سره مناسب چلند نه و شوی. له همدې ځایه په هېواد کې اقلیتي لږه کۍ د سولې د روانو خبرو اترو پرمهال له اندېښنو سره مخ دي.
د دې غونډې په پرېکړه لیک کې هم د اقلیتونو دیني او مذهبي حقوقو ته د درناوي او ساتنې یادونه شوې، چې دا بیا د اقلیتونو د حقونو په خوندیتوب کې یو ښه پرمختګ ګڼلای شو.
۴- سولې ته د رسېدو لار( نقشه)
د ملي یووالي حکومت په لومړیو کې افغان حکومت د سیمې په کچه د افغان سولې په تړاو د اجماع جوړولو له بېلابېلو هڅو وروسته، د «کابل پروسې» تر نوم لاندې نړیوالو کنفرانسونو لړۍ پیل کړه. د افغان حکومت په نوښت او مشرۍ د دغې پیل شوې پروسې مدیریت او د پرېکړو عملي کول د افغان حکومت په لاس کې وو. د دې لړۍ په دویمه غونډه کې افغان ولسمشر اووه ټکي سولې ته د رسېدو په په پار وضع کړل چې لومړی د سیاسي او حقوقي چوکاټ وضع کول، د افغانستان دولت په رسمیت پېژندل، د ټولو اتباعو په تېره د پخلا کېدونکو طالبانو د امنیت تامین لپاره تدابیر نیول، د اقتصاد او ټولنیز پرمختګ لپاره د پروګرامونو پلي کول، د سولې لپاره د نړیوال ملاتړ جلبول او د یوه جامع تطبیقي چوکاټ له لارې بېړني، لنډمهال، او اوږدمهاله شرایطو اهداف ټاکل او په دې ټولو برخو کې د پرمختګ د څارنې او ارزونې یو مؤثر مېکانېزم رامنځته کول، چې له طالبانو سره د سولې د خبرو اترو یا سولې ته د رسېدو د لار ( نقشې) په توګه یاد کړل.
خو له افغان طالبانو سره د بین الافغاني په خبرو اترو او پرېکړه لیکونو کې تر اوسه سولې ته د رسېدو طرحه نه وه وړاندې شوې، خو اوسمهال دا لومړی ځل دی، چې افغان طالبانو او افغان سیاستوالو په یوه پرېکړه لیک کې سولې ته د رسېدو طرحه وړاندې کړه.
د بین الافغاني خبرو اترو ته د لارې هوارولو په موخه په افغانستان کې پر اسلامي نظام توافق، سراسري سولې ته د رسېدو د پیل په شرایطو او عملي کېدو ټینګار، د سولې تړون د موادو پر پلي کېدو او څارنه، د بنیادي بنسټونو، دفاعي او نورو ملي نهادونو چې د ټولو افغانانو ملکیت دی، د سولی له توافق څخه وروسته په اړینې اصلاح خوندیتوب او غښتلتیا، د افغان کډوالو او د جنګ له کبله د داخلي بېځایه شویو کورنیو خپلو سیمو ته پر بېرته ستنېدو، د مرستندویه هېوادونو سره د سولې د تړون وروسته د مرستو د نوې همکارۍ او اړیکو پر شرایطو، د افغانستان په اړه نړیوال کنفرانس کې د نړیوالو ضمانتونو سره د افغان سولې پر توافقاتو تایید، په نړیوال کنفرانس کې د سیمې، ګاونډیو او نورو هېوادونو له لوري په افغانستان کې د نه لاسوهنې ژمنې او توافق باندي ټینګار شوی دی.
همدارنګه څو مياشتې وړاندې (د ۱۳۹۷هـ ش کال د سلواغې په ۱۶مه او ۱۷ مه) چې د روسیې په پلازمېنه مسکو کې په لومړي ځل د افغان سیاسیونو او افغان طالبانو ترمنځ مخامخ خبرې پیل شوې او په پایله کې یې پرېکړه لیک خپور کړ چې د دغه پرېکړه لیک نه هم بشپړ ملاتړ شوی دی.
ټولو ګډونوالو په یوه خوله له اسلامي کنفرانس، د ملګرو ملتونو له سازمان، امنیت شورا، اروپایي ټولنې او ټولو ګاونډیو هېوادونو څخه غوښتنه وکړه چې د سولې په اړه د دوحې د بین الافغاني ناستې پرېکړې تایید او ملاتړ یې وکړي.
پایله
د دوحې د بین الافغاني خبرو اترو ناسته د افغان طالبانو او امریکا ترمنځ د خبرو اترو د اووم پړاو پرمهال یو ښه پرمختګ و، چې د هېواد دننه او بهر د بېلابېلو لوریو له خوا یې هرکلی وشو او د افغان سولې په تړاو هیلې یو ځل بیا را ژوندۍ کړې.
د دې ترڅنګ، د افغان طالبانو، افغان حکومت او نورو هېوادونو غبرګونونو ته په کتلو، هیله شته چې دغه ناسته به هم په راتلونکي کې د افغان حکومت او طالبانو ترمنځ مخامخ خبرو ته لاره پرانیزي.
همدا راز په دې غونډه کې په هغو ټکو چې مخکې به پرې اختلاف نظر و، اوس افغان طالبان او افغان سیاسیون نسبي هوکړې ته رسېدلي دي چې هغه په افغانستان کې د اسلامي ارزښتونو او بشري حقونو پر خوندیتوب، د سولې لپاره د خبرو پر دوام ټینګار، د جګړې پر ښکېلو غاړو د سختې ژبې د نه کارولو غږ، پر ملکي تاسیساتو او ولسي ځایونو د بریدونو نه ترسره کولو او په ټوله کې د تاوتریخوالي د کمولو غوښتنه شوې ده.
په مسکو کې د افغان سولې په تړاو لومړۍ تر سره شوې بین الافغاني ناسته او اوس په قطر کې تر سره شوې ناسته هغه څه دي چې په افغانستان کې یې د دایمي سولې راتګ د افغانانو په زړونو کې هیلې راټوکولې، نو له همدې امله افغانان د دواړو لوریو نه غوښتنه کوي چې تر اوسه پورې یې په کوم شي نسبي توافق کړی دی، هغې ته باید پابند پاتې شي او د تطبیق لپاره یې هڅې وکړي؛ تر څو په افغانستان کې د دایمي سولې راتلو ته زمینه برابره شي او په دې سره وکولای شو چې په نږدې راتلونکي کې یو باثباته او پر خپلو پښو ولاړ افغانستان ولرو.
